Elementy serwisu porcelanowego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego arcyksięcia Wilhelma Habsburga
W 2009 roku Muzeum Zamkowe w Malborku zakupiło we wrocławskim antykwariacie Garbary trzy wyjątkowe obiekty. To fragment serwisu porcelanowego wielkiego mistrza zakonu krzyżackiego arcyksięcia Wilhelma Franciszka Karola Habsburga (Wilhelm Franz Karl von Österreich). Do kolekcji malborgiana trafiła waza do zupy z pokrywą, sosjerka oraz kieliszek do jajka.

Arcyksiążę urodził się 21 kwietnia 1827 roku w Wiedniu. Już w wieku piętnastu lat rozpoczął służbę w wojsku, gdzie dosłużył się w 1846 roku stopnia pułkownika, a rok później generała-majora artylerii armii austriackiej. Od 11 października 1845 roku rozpoczął nowicjat rycerski w zakonie krzyżackim, a w następnym roku powołano go na koadiutora wielkiego mistrza. 1 czerwca 1863 roku po śmierci Maksymiliana Josepha von Österreich został oficjalnie wybrany nowym wielkim mistrzem. Na co dzień arcyksiążę mieszkał w swojej willi obok rodowego zamku Weilburg w Baden. W latach 1864-66 powstał natomiast na jego polecenie nowy pałac przy Ringstrasse w Wiedniu według projektu Theophila Hansena, który kilka lat później sprzedał na rezydencję dla mistrzów zakonu. Właśnie do niego zamówił w słynnej manufakturze porcelany serwis obiadowy. Jego stylistyka jest bardzo zbliżona do elementów dekoracyjnych wielkiej sali reprezentacyjnej tego pałacu. Arcyksiążę Wilhelm zmarł tragicznie 29 lipca 1894 roku. Jego następca po I wojnie światowej zrezygnował z urzędu, a przejęty przez państwo pałac stał się siedziba różnych instytucji. W 1918 roku wyprzedano całe jego wyposażenie. Od tego czasu nie były znane losy naszych zabytków.
Serwis jest jednym z ostatnich produktów manufaktury porcelany w Wiedniu (Wiener Porzellanmanufaktur). Została ona założona w 1718 roku przez Claudiusa Innocentusa du Paquier. Trudności w pozyskiwaniu masy porcelanowej, jak również brak wykształconych robotników, doprowadziły do przejęcia w 1744 roku wytwórni przez państwo. Po połowie XVIII wieku zaczęto nawiązywać do stylistyki rokoka. Masowo zaczęto produkować wyroby w typie miśnieńskim, gdyż stamtąd sprowadzono modelarzy i malarzy. Manufaktura wiedeńska produkowała wówczas różnorodną plastykę figuralną i wielkie zastawy stołowe zdobione motywem rocailles oraz bogatym malarstwem w typie Watteau. Pełny rozkwit wytwórnia osiągnęła za czasów dyrektora Kanrada Sörgela von Sorgenthal (1784-1805). On to zmodernizował organizację produkcji porcelany i wprowadził popularną w okresie klasycyzmu dekorację w duchu antyku. Rozwinęło się również malarstwo figuralne, historyczne i krajobrazowe na naczyniach. Następca Sorgenthala – Matthias Niedemayer (1805-1827) – musiał zmagać się z konkurencją, głównie czeskimi wytwórniami, które produkowały atrakcyjne towary po niższej cenie. Następni dyrektorzy nie mieli już możliwości utrzymywania wysokiej formy artystycznej i od połowy XIX wieku manufaktura przestała być opłacalnym przedsięwzięciem. W 1864 roku cesarz Franciszek Józef I podjął decyzję o likwidacji zakładu

Trzy zabytki wiedeńskie w naszych zbiorach to fragment serwisu dla arcyksięcia Wilhelma. Pierwszym, i najbardziej reprezentacyjnym, jest waza do zupy z pokrywą. Okrągła, na niskiej pierścieniowatej stopie, posiada uchwyty w kształcie litery U. Waza jest w kolorze białym, zdobiona pasami ornamentowymi z wiciami roślinnymi na czerwonym tle oraz ornamentami malowanymi złotą farbą. Na brzuścu w kolistym medalionie znajduje się herb arcyksięcia Wilhelma, wpisany w tarczę herbową zakonu krzyżackiego. Pokrywa do wazy jest płaska, ale zwieńczona pełnoplastyczną koroną arcyksiążęcą, w kolorze białym, zdobioną złoconymi elementami dekoracyjnymi.
Drugim elementem serwisu jest sosjerka w kształcie łodzi, z szerokim wylewem opadającym na zewnątrz. Wsparta jest na owalnej, pierścieniowatej stopie, umocowanej do owalnego półmiska z wąskim kołnierzem. Charakterystyczny jest wysoki uchwyt w kształcie kolistej wici roślinnej. Sosjerka, podobnie jak waza do zupy, zdobiona jest na całej powierzchni: szerokie bordowe pasy ze złotymi wiciami roślinnymi, złote ornamenty na białym tle, a na jej korpusie, w górnej części, medalion z tarczą herbową arcyksięcia, na tle herbu wielkich mistrzów.


Ostatnim, niezwykle filigranowym obiektem z serwisu jest kieliszek do jajka, zapewne z jego śniadaniowej części. Zaprojektowany został w kształcie rozchylonego kielicha, na wysokiej nóżce z nodusem. Na brzuścu, wśród dekoracyjnego pasa ze złotą dekoracją roślinną na bordowym tle znajduje się jasny medalion z kartuszem herbowym arcyksięcia. Krawędzie stopy, wylewu i nodusa posiadają złote pasy, a w dolnej części brzuśca namalowano złoty ornament.
Wszystkie omówione powyżej obiekty są nie tylko wyjątkowo atrakcyjnymi zabytkami sprzed prawie 160 lat, ale też wiążą się z historią formacji zakonnej, która w Malborku w odległych średniowiecznych czasach umieściła tu swoją siedzibę, podobnie jak kilka wieków później w stolicy Austrii.
Autor: Artur Dobry
Literatura
- Porcelana wiedeńska 1718-1864. Katalog wystawy ze zbiorów Österreichische Museum für angewandte Kunst w Wiedniu, opr. Waltraud Neuwirth, Muzeum Narodowe w Warszawie, Warszawa 1982.
- Wilhelm, Erzherzog von Oesterreich [w:] Allgemeine Deutsche Biographie, hrsg. von der Historischen Kommission bei der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Bd. 55 (1910), s. 91-93 [Oscar Criste].
- Barbara Pospieszna, Artur Dobry, Ceramika europejska w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku, Malbork 2018, s. 260-262.