Figura Madonny z Dzieciątkiem. (Nie)typowy przykład produkcji snycerskiej późnego średniowiecza w zbiorach Muzeum Zamkowego w Malborku

Mierząca 117 x 40 x 17 cm rzeźba została wykonana z drewna lipowego. Jest to wyobrażenie młodzieńczej Marii, ujętej frontalnie, w stojącej, dość sztywnej pozie, ale z wyraźnie zaznaczonym kontrapostem, za sprawą którego jej sylwetka wygina się esowato: prawa noga jest ugięta w kolanie, lewe biodro mocno wysunięte w bok, tułów cofnięty i odchylony w prawo, głowa znów pochylona w lewo. Lewą ręką podtrzymuje nagie, pulchne Dzieciątko, w prawej dłoni pierwotnie trzymała berło. Jej długie, rozpuszczone włosy, wyobrażone za pomocą precyzyjnie rzeźbionych falujących pasm, rozdzielone są na czubku głowy przedziałkiem i spływają swobodnie na ramiona i plecy. Zdobi je opaska z kilku splecionych ze sobą sznurów pereł. Strój Marii jest zgody z wczesnorenesansową modą i składa się sukni z ciasnym gorsetem oraz krótkiej pelerynki z wysokim kołnierzem. Przez biodra przewieszony jest skośnie wąski pasek. Stopy obute są w spiczaste trzewiki. Całości dopełnia płaszcz z ozdobną bordiurą, spięty na piersiach owalną broszą. Dzieciątko Jezus – nieproporcjonalnie małe w stosunku do postaci matki – w lewej ręce trzyma kulę wyobrażającą ziemski glob – symbol Jego królewskiej władzy.

Ryc. 1. Madonna z Dzieciątkiem, ok. 1520.
Ryc. 2. Madonna z Dzieciątkiem, widok z boku.
Ryc. 3. Madonna z Dzieciątkiem, zbliżenie.

Charakterystycznym elementem przedstawienia jest widniejący u stóp Marii sierp księżyca. Szczegół ten ma decydujące znaczenie dla określenia typu ikonograficznego, który reprezentuje rzeźba. Jest to wyobrażenie Marii Apokaliptycznej – popularny w średniowieczu temat wywodzący się z wizji św. Jana: „Potem wielki znak się ukazał na niebie: Niewiasta obleczona w słońce i księżyc pod jej stopami, a na jej głowie wieniec z gwiazd dwunastu.” (Ap 12,1). Zgodnie z propagowaną w wiekach średnich interpretacją, w postaci owej Niewiasty widziano figurę Marii. Złożoną symbolikę zawartą w biblijnym przekazie odczytywano w kontekście jej boskiego macierzyństwa, tryumfu nad grzechem oraz wywyższenia (Wniebowzięcie i Koronacja). Idee te wiązano ponadto ze wzrastającym od XIV stulecia kultem Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Marii Panny. Koncepcję, zgodnie z którą Maria została uwolniona od grzechu pierworodnego, aby z jej ciała mógł narodzić się Mesjasz, propagowali intensywnie zwłaszcza franciszkanie. Temat ten budził jednak kontrowersje, zdania przedstawicieli Kościoła były podzielone, toczyły się wokół niego dyskusje teologiczne. Wprawdzie Sobór bazylejski w 1439 roku zatwierdził kult Immaculata Conceptio, zaś Papież Sykstus IV w latach 1476 i 1483 wydał konstytucje aprobujące związane z nim zmiany w liturgii, jednak wewnętrzny spór oraz napięcia związane z Reformacją zadecydowały o tym, że dogmat o Niepokalanym Poczęciu NMP został ogłoszony dopiero cztery wieki później – dnia 8 grudnia 1854 roku. Przedstawienia Madonny Apokaliptycznej cieszyły się dużą popularnością w epoce średniowiecza, początkowo w cyklach narracyjnych jako jedna z ilustracji Objawienia św. Jana, z czasem jako samodzielne wizerunki Marii z Dzieciątkiem na ramieniu – nie zawsze nawet opatrzone wszystkimi wspomnianymi przez św. Jana atrybutami. W XV i na początku XVI wieku powszechne stało się wyobrażenie Madonny z widocznym u jej stóp zaledwie rąbkiem księżyca – tak, jak ma to miejsce w figurze ze zbiorów malborskich.

 

Ryc. 4. Madonna z Dzieciątkiem, widok od tyłu.
Ryc. 5.Madonna z Dzieciątkiem, relief na odwrocie.

Tym, co wyróżnia rzeźbę z Muzeum Zamkowego w Malborku, czyniąc ją dziełem unikatowym, nie jest jednak ikonografia, styl, czy klasa artystyczna, ale znajdujący się jej odwrociu relief. Na płasko zestruganej powierzchni z tyłu rzeźby widnieje perspektywicznie ujęte wnętrze, w którym umieszczona jest kobieca postać. Nie jest to dopracowane przedstawienie, ale raczej jego wstępny zarys – wykonany dłutem rodzaj szkicu przygotowawczego. Jego wartość polega na tym, że wskazuje na praktykę warsztatową i daje wgląd w poszczególne etapy pracy snycerza. Takich świadectw z okresu średniowiecza jest niezmiernie mało – znamy zaledwie kilka eksponatów, które uchodzą za modele przygotowawcze figur bądź są postrzegane jako realizacje niedokończone. Relief najpewniej powstał bez żadnego związku z przedstawieniem Marii, choć z pewnością w tym samym warsztacie – rzeźbiarz wykonujący malborską figurę po prostu wykorzystał kloc drewna, który wcześniej posłużył do „naszkicowania” kompozycji we wnętrzu.

W wyniku badań historyczno artystycznych, ustalono że Madonna z Dzieciątkiem pochodzi z kościoła w Starych Dzieduszycach (niem. Alt-Diedersdorf) koło Gorzowa Wielkopolskiego. Zrekonstruowany został prawdopodobny wygląd snycersko-malarskiego retabulum, do którego należała, a z którego do końca lat 30-tych XX wieku zachowane były jeszcze figury św. Jerzego i św. Mikołaja, reliefowa kwatera ze sceną Zwiastowania oraz skrzydło z malowanymi scenami z Pasji Chrystusa. Do dzisiaj przetrwał jedynie wizerunek Marii oraz płaskorzeźba (obecnie w kościele parafialnym w Winnej Górze). Przy okazji tych samych badań wykazano także stylistyczną zależność malborskiej rzeźby od prac Hansa Leinbergera (1480-1531), znakomitego rzeźbiarza działającego na początku XVI stulecia w Dolnej Bawarii. Analogii dla naszego zabytku można doszukać się w Madonnie Różańcowej z kościoła św. Marcina w Landshucie (około 1516–1518), figurze Matki Boskiej z Dzieciątkiem z retabulum w Moosburgu (1514), czy w posągu Marii z Dzieciątkiem stojącej na półksiężycu z katedry w Bressanone (Brixen) w południowym Tyrolu (ok. 1520). W malborskiej rzeźbie powielone zostały, obecne w pracach bawarskiego Mistrza motywy, takie jak schemat ułożenia płaszcza, modelunek włosów, czy elementy ubioru postaci. Mimo to Madonna z Dzieduszyc, jako dzieło niewolne od uproszczeń i pozbawione charakterystycznej dla Leinbergera dramatycznej ekspresji, nie dorównuje klasą realizacjom tego snycerza. Pozostaje za to ważnym świadectwem recepcji jego twórczości na obszarze Nowej Marchii oraz jednym z najciekawszych zabytków w malborskiej kolekcji Rzeźby.

Autor: Monika Czapska

Literatura