Jak to Rzymianie budowali pod limes
W licznych prowincjach znacznie oddalonych od imperialnego Rzymu granicy (łac. limes) strzegły legiony. Każdy legion składał się z dziesięciu kohort, a jednostkowa kohorta liczyła 120 żołnierzy. Interesujący nas Legion XXX Ulpia Victrix został założony w 105 r. n.e., podobnie jak Legion II Traiana Fortis, przez cesarza rzymskiego Marka Ulpiusza Trajana (53‒117 r. n.e.) ‒ uważanego za jednego z pięciu lepszych cesarzy ‒ w związku z drugą wojną z Dakami. Oba składały się z weteranów stacjonujących w prowincjach Hiszpania (łac. Hispania) i Mezja (łac. Moesia; dziś tereny Serbii, Bułgarii i Rumunii leżące nad Dunajem). Właśnie za zasługi w tej wojnie legion XXX walczący nad Dunajem otrzymał zaszczytny tytuł „Ulpia” od cesarskiego drugiego imienia i kwalifikator „Victrix”, czyli Zwycięski, wskazujący na szczególne cechy męstwa.
Chlubiąc się ze zwycięstwa nad Dakami i utworzenia nowej prowincji wzniósł Trajan w stołecznym Rzymie, na nowym forum, zwanym od jego imienia, kolumnę prawie 40 metrową sławiącą czyny wojenne trzynastu legionów biorących w niej udział (ryc. 1). Kolumnę i forum zaprojektował w 113 r. cesarki architekt Apollodoros (60‒130 r. n.e.) z Damaszku.

Początkowo Legion XXX stacjonował nad Dunajem w miejscu zwanym wówczas castrum Brigetio (dziś miejsce na Węgrzech), a w 122 r. n.e. został przeniesiony do Germanii Dolnej (łac. Germania Inferior). Jego dwa obozowiska utworzono w pobliżu miasta Colonia Ulpia Traiana (dziś miasto Xanten). Oba nazywane Vetera I i II usytuowane zostały na wzgórzu Fürstenberg i w zakolu Renu, jako graniczne punkty broniące imperium przed plemionami germańskimi (ryc. 2). Legion miał też osłaniać port, przez który prowadzono wymianę handlową na większą skalę oraz powstałe tam z dawniejszego obozowiska wojskowego i osady (łac. vicus) wspomniane miasto rzymskie Colonia Ulpia Traiana, w skrócie CUT. Zamieszkiwali je zamożniejsi weterani i ich rodziny oraz w mniejszości zromanizowani Galowie i Germanie. Szacuje się, że żyło tam około 10 tys. mieszkańców. Colonia Ulpia Traiana była rozplanowana na planie trapezu (ryc. 3). W centrum, jak we wszystkich miastach rzymskiego cesarstwa, znajdowało się Forum i Kapitol. Legioniści pomagali w budowie budynków administracji oraz świątyni portowej, wielkich term i amfiteatru. Miasto ponadto posiadało akwedukt i dobrze rozwiniętą sieć dróg, które też były wykonane przez legion lub pod jego nadzorem.


Jak wykazały ostatnie lata badań, w jego okolicy, bliżej obozu Vetera I znajdowała się osada (łac. canabae legionis), w której mieszkały rodziny osób świadczących usługi wojsku, zatrudnione w różnych warsztatach rzemieślniczych. Osady takie jak ta pod Veterą, jako miejsca handlu odegrały znaczną rolę w zaopatrzeniu legionów stacjonujących przy Limes. Od 2. połowy I w. niektóre z nich rozrosły się w miasta, inne zaginęły.
Poza murami kolonii (CUT), ale w bliskim jej sąsiedztwie i nieopodal drogi ku Vetera I i II, obozów rzymskiego XXX legionu, znajdowały się drobne warsztaty garncarskie, jak też cegielnia z piecami do wypału, które na potrzeby wojska i cywili produkowały materiały budowlane: cegły, dachówki, rury wodociągowe, płytki okładzinowe i inne detale architektoniczne (ryc. 4, 5). Możliwe, że nadwyżki tej produkcji były sprzedawane innym legionom, jak też ludności cywilnej, bowiem badania archeologiczne cmentarzyska pod Xanten (dziś Victorstrasse 8) w 2007 r. odnalazły grób dziecka z 2. ćw. II w. n.e., który był utworzony z płytek terakotowych i dachówek ze stemplem legionu XXX Ulpia Victrix. Dokładnie takim jak ten z malborskiej kolekcji, choć płyty tam odnalezione były znacznych rozmiarów. Było to jednostkowe i niezwykłe wykorzystanie materiału budowlanego, bowiem zupełnie inne było jego przeznaczenie i użytkowanie. Choć badacze zajmujący się problemem produkcji ceramicznych materiałów budowlanych w tamtym czasie są w sporze odnoście miejsca ich produkcji oraz zasięgu. Jednak uważa się, że Legion XXX miał przede wszystkim zadanie porządkować sprawy gospodarcze i budowlane. W cegielni pod CUT produkowano na masową skalę cegły stemplowane nie tylko znakiem tego legionu. Poznanych zostało w badaniach 800 stempli stamtąd pochodzących.


W legionowej cegielni przy obozie Vetera II czynnej od czasów Trajana do połowy III w. n.e. produkowano różne materiały budowlane m.in. terakotowe płytki. Wyrabiano je w czterech rozmiarach. Te o boku równym dwóm długościom stopy (łac. bipedalis) były największe (59 x 59 cm), następnie mniejsze (44 x 44 cm) o długości boku półtorej stopy (łac. sesquipedalis), kolejno o bokach długości jednej stopy (łac. pedalis), czyli 29,5 cm i najmniejsze (19 x 19 cm) o długości 2/3 stopy (łac. bessalis).
Biorąc pod uwagę 5% skurcz materiału podczas wypału, można stwierdzić, iż wymiarowo malborskie egzemplarze reprezentowały ostatni, najmniejszy rozmiarami typ. Płyty różnych rozmiarów były wykorzystywane w łaźniach (łac. thermae) ogrzewanych systemem hypokaustum (gr. hypocausis) wynalezionym przez Greków, a udoskonalonym przez Rzymian, w czym miał pewne zasługi Witruwiusz, jeden z najbardziej znanych architektów i konstruktorów antycznych.

Wracając do malborskich terakotowych płytek (ryc. 7, 8) można z całą pewnością stwierdzić, iż reprezentują one typ, który legiony wykorzystywały do budowy słupków w piwnicy systemu hypokaustum. Na nich leżała jakby zawieszona posadzka ceramiczna spojona zaprawą i często wyłożona płytkami większych rozmiarów lub dekoracyjną kamienną mozaiką. Z tego powodu piwnica taka nazywana była suspensurae.


Autor: dr Barbara Pospieszna
Literatura
-
Jens Dolata, Die Römer und ihre Ziegel https://docplayer.org/10544896-die-roemer-und-uhre-ziegel.html (10.02.2022).
-
Hartmut Hofrichter, Stadtbaugeschichte von der Antike bis zur Neuzeit, Braunschweig-Wiesbaden 1995.
-
Marcus Reuter, Legio XXX Ulpia Victirix. Iher Geschichte, ihre Soldaten, ihre Denkmäler, Xantener Berichte, Bd. 23, (2012).
-
Agnieszka Tomas, Castra et canabae legionis.Organizacja przestrzeni i administracji cywilnych osiedli przy rzymskich obozach legionowych, Zeszyty Naukowe U.J., Prace Historyczne nr 145, z. 4 (2018), s. 665‒683.
-
Thomas Schmidts, Die Legionsziegeleien ‒ Römische Baustoffindustrie am Niederrhein, Xantener Berichte, Bd. 32 (2018), s. 133‒157.
-
Paul Steiner, Ziegelstempel von Vetera Castra, Bonner Jahrbuch, CXVIII (1909), s. 246‒256.
-
Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu, red. E. Wipszycka, t. 1: oprac. B. Bravo, A. Krzyżanowska, et al., Warszawa 1985, s. 185‒186.