Trzewik pochwy miecza z miejscowości Podzamcze koło Kwidzyna

W 1968 roku Muzeum Zamkowe w Malborku pod kierownictwem Mieczysława Haftki prowadziło badania wykopaliskowe na stan. 10, osadzie wczesnośredniowiecznej w miejscowości Podzamcze koło Kwidzyna (ryc. 1). W wykopie 1a zarejestrowano wówczas niewielką, owalną jamę produkcyjną, którą oznaczono jako obiekt nr 2. W obiekcie oprócz fragmentów naczyń ceramicznych wykonanych w technice całkowitego obtaczania, kości zwierzęcych, bryłki żużla żelaznego i fragmentu ostrza żelaznego natrafiono także na tytułowy zabytek – trzewik pochwy miecza (ryc. 2).

Trzewiki pochwy miecza są to dolne okucia pochew mieczy. Nie należą do częstych znalezisk na ziemiach polskich (ryc. 3). Tym większą wartość ma okaz znaleziony w Podzamczu. Opisywany zabytek zachował się fragmentarycznie w postaci górnej części jednej z połówek trzewika.

Wysokość zachowanego fragmentu wynosi 49 mm zaś szerokość to 40 mm. Ma delikatną, ażurową budowę. Wykonany został z brązu techniką odlewania. Posiada on szeroki, wyodrębniony brzeg. W górnej części zdobiony jest rytym ornamentem jodełkowym. W centrum zachowanego fragmentu zabytku znajduje się motyw rozety, o trzech migdałowatych ramionach. Końce dwóch, dolnych ramion stykają się z dwoma okręgami. Jeden z okręgów jest częściowo uszkodzony. Od dolnej części rozety odchodzi niewielkie półkole, łączące się ze wspomnianymi okręgami. Całość ornamentu zaznaczona jest liniami rytymi. Fragmentaryczność zabytku utrudnia analizę motywu zdobniczego, ale na podstawie innych dostępnych tego typu zabytków można określić motyw dekoracyjny trzewika z Podzamcza. Jest to fragment silnie zgeometryzowanej i widzianej „od góry” sylwetki ptaka. Rozeta przedstawia jego dziób i głowę, odchodzące od rozety półkole to szyja i tułów, a dwa okręgi to rozłożone skrzydła.

2. Trzewik pochwy miecza z miejscowości Podzamcze, gm. Kwidzyn, fot. Lech Okoński.
1. Podzamcze, gm. Kwidzyn. Lokalizacja znaleziska (A. Janowski, E. Fudzińska, 2006, ryc. 1, s. 395).
3. Znaleziska trzewików pochew mieczy w Polsce (A. Janowski, E. Fudzińska, 2006, ryc. 3, s. 397).

Typologicznie trzewik z Podzamcza umieścić należy w tzw. „grupie skandynawskiej” wg P. Paulsena, zaś wg V. Kazakevičiusa zaliczany byłby do typu Ib, wariant 2 (ryc. 4).  Analiza ażurowych trzewików pochew mieczy, analogicznie do okazu odkrytego na osadzie w Podzamczu, należą do bardzo rzadko spotykanych. Obszar ich występowania ogranicza się głównie do wschodnich i południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego. Więcej zabytków tego typu  znaleziono na Litwie oraz w okręgu kaliningradzkim (ryc. 5).

Grupa trzewików, do której należy okaz z Podzamcza, tworzą zwartą grupę pod względem wymiarów oraz stylistyki wykonania. Wymiary całych egzemplarzy wahają się  między 0,68 – 0,88 cm wysokości i między 0,4 – 0,43 cm szerokości. Motywy zdobnicze w tej grupie, są zaznaczone podwójną linią rytą. Głównym motywem przewodnim tych trzewików jest silnie zgeometryzowana sylwetka ptaka. Sylwetka widziana z góry, z dziobem i głową, przedstawionymi za pomocą rozety, o trzech migdałowatych ramionach oraz krótkiej, półokrągłej szyi, tułowia. Rozłożone skrzydła wyobrażone jako dwa okręgi. Dalej znajdują się dwa mniejsze okręgi oraz odchodzące od nich dwie poprzeczki, które dochodzą do brzegów zabytku. Przyjmuje się, że to stawy biodrowe z odchodzącymi od nich łapami. Całe ciało ptaka zakończone jest rozłożonym wachlarzowato ogonem z zaznaczonymi piórami. Różnice pomiędzy poszczególnymi egzemplarzami z tego typu trzewików, ograniczały się tylko do sposobu ukształtowania zakończenia górnej i dolnej ich części.

4. Trzewiki pochew mieczy typu I wg V. Kazakevičiusa (V. Kazakevičius, 1998, ryc. 2).

Trzewiki pochwy miecza typu Ib2 nawiązują do ornamentyki skandynawskiego stylu Borre, w którym to często wykorzystywano ornament zoomorficzny. Zwierzęta przedstawiane były w normalnych proporcjach, spiralnych biodrach i łapach opartych o krawędź pola lub części, w które je ujęto.

Ptaki drapieżne odgrywały ważną rolę w skandynawskiej mitologii, np. Odyn pod postacią orła wykradł miód poezji olbrzymowi Suttungowi, zaś w sokoła zamieniała się Freya i Loki. Kruk był najważniejszym wśród ptaków w skandynawskiej mitologii. Odyn posiadał dwa kruki o imionach Huginn – myśl i  Muninn – pamięć. Przynosiły Odynowi codziennie informacje ze świata. Sam mógł również przybrać postać kruka. Odgrywał on pierwszorzędną rolę, co potwierdzają liczne sagi. Wierzono, że wieszczył wojnę i śmierć. Przynosił również szczęście w walce. Pojawienie się kruka, miało być wyrazem przyjęcia ofiary przez Odyna i tym samym znakiem zwycięstwa. Istniały krucze chorągwie. Wierzono, że przynosiły zwycięstwa tym, którzy pod nimi walczyli. Wierzono również w śmierć tego, który ten sztandar niósł podczas walki. Nieprzypadkowe jest umieszczenie na niektórych typach okuć pochew mieczy pary ptaków, symbolizujących właśnie dwa kruki Odyna – Huginna i Muninna, które miały zapewnić powodzenie w walce, a w przypadku śmierci wojownika wskazać drogę do Walhalli. Ptaki odgrywały znaczącą rolę również w wierzeniach na Rusi i u Prusów. Symbol ptaka w tych rejonach wykorzystywano jako znak władzy wodzowskiej. Na Rusi przekształcił się on nawet w symbol dynastii Rurykowiczów.

 

Kwestią dyskusyjną stanowi miejsce produkcji trzewików zdobionych sylwetkami ptaków. Zabytki tego typu zostały znalezione w wielu regionach Europy. Wykorzystanie powszechnego w zdobnictwie skandynawskim motywu sugeruje, że większość okazów, przede wszystkim typy Ia, powstały właśnie w tym kręgu kulturowym. Zaś miejsce produkcji trzewików typu Ib jest kwestią złożoną. Zwraca uwagę koncentracja znalezisk typu Ib w wariancie 1 głównie na terenie Skandynawii, zwłaszcza w Szwecji. Uważa się, że okazy tego typu są pochodzenia skandynawskiego. Na terenach zamieszkiwanych przez plemiona pruskie ten wariant trzewika jest importem. Pochodzenie trzewików typu Ib w wariancie 2 i 3 jest równie złożoną kwestą. W literaturze przedmiotu, prezentuje się trzewiki typu Ib w wariancie 2 i 3 jako wytwór miejscowych rzemieślników. Nie znaleziono dotychczas na terenach pruskich form odlewniczych  i półwytworów trzewików pochew mieczy. Na obszarze tym penetracja skandynawska była bardzo  intensywna, o czym świadczą źródła archeologiczne, ale i pisane. Dosyć ograniczone terytorium występowania tego typu zabytków do wschodnich i południowych wybrzeży Morza Bałtyckiego, sugeruje iż są one wytworem miejscowych rzemieślników, uproszczonym naśladownictwem trzewików typu Ib w wariancie 1, poprzez zapożyczenie formy i techniki wytwarzania. W świetle obecnego stanu wiedzy, prawdopodobne jest, że omawiany okaz trzewika z Podzamcza powstał na terenach pruskich i stamtąd w bliżej nieokreślony sposób, razem z użytkownikiem, w drodze wymiany lub rozboju, np. jako dar, łup wojenny, czy danina, dostał się na Pomorze.

 

5. Znaleziska trzewików pochew mieczy typu Ib2 (A. Janowski, E. Fudzińska, 2006, ryc. 5, s. 399).

Większość zabytków wykonanych w stylu Borre powstało w 1. połowie IX – 2. połowie X w. Generalnie trzewiki pochwy miecza tego typu datuje się na przełom X i XI w. lub początek XI w. Nie stoi to w sprzeczności z ramami chronologicznymi stylu Borre. Okres użytkowania trzewików mógł trwać nawet kilkadziesiąt lat. Taka też chronologia jest prawdopodobna dla egzemplarza z Podzamcza, który odkryto w obiekcie datowanym na podstawie fragmentów ceramiki na XI w. Fakt znalezienia tylko fragmentu zabytku świadczyć może, że już wcześniej przestał on pełnić swą pierwotną funkcję. Prawdopodobnie do jamy poprodukcyjnej na osadzie w miejscowości Podzamcze, trafił już jako fragment, pełniący być może rolę surowca.

Reasumując stwierdzić należy, że trzewik pochwy miecza z Podzamcza jest jednym z kilkunastu tego typu okazów w Europie. Powstał przypuszczalnie pod koniec X w. na terenach pruskich, w środowisku związanym ze skandynawskim kręgiem kulturowym, a stamtąd dotarł nad Wisłę.

Autor: Ewa Fudzińska

Literatura